Zehirli | Konular | Kitaplar

Tasavvuf İslamı Fıkh İslamı

İslâm'ın, insanların telakki tarzlarına bağlı olarak farklı şekillerde tezahür ettiğini ve bu farklı görünümlerin hepsinin de İslâm'dan onay aldığını söyleyebilmek için islamî disiplinlerden referans aramak, ya bilgisizlikten ya da kötü niyetten kaynaklanan bir tarz-ı harekettir!

Her ne kadar tarihsel ve aktüel vakıalara bakarak bu tarz-ı harekete dayanak arama ameliyesini meşru gösterme eğilimleri var ise de, bizzat İslâm'ın sabitelerinin buna ne kadar müsamaha ettiğini irdelemekle bu meselenin can alıcı noktası gündeme getirilmiş olacaktır.

Her şeyden önce şunu belirtelim ki, İslâm'ın Tasavvuf penceresinden farklı, Fıkıh penceresinden farklı göründüğü tezinin makbul addedilebilmesinin önündeki en büyük engel, bizzat bu ekollerin tarihe mal olmuş simalarının ve önde gelen temsilcilerinin duruşlarıdır.

O büyük şahsiyetlerin hepsi, Kur'an ve Sünnet'in emirleri/yasakları hayata geçirilmeden Mü'min olunamayacağı noktasının altını çizmekte müttefiktirler.

Her hangi bir Sufî "Tabakât" kitabının taranmasıyla bu söylediğimiz hususun gerçeğe ne ölçüde tekabül ettiği anlaşılabilir.

Burada özellikle Tasavvuf büyüklerinin bu konudaki sözlerinin hatırlanmasında büyük fayda mülahaza ediyoruz.

Aşağıda da üzerinde duracağımız gibi, Zahir/Batın ayrımının belli bir gerçeğin farklı düzlemlerde vurgulanması olarak anlaşılması ve bu iki kategorinin behemehal birbirini tamamlar tarzda meczedilmesi gerektiğini ortaya koyanların bizzat Tasavvuf büyükleri olması, meseleye getirilmeye çalışılan sathi yaklaşımları kökünden çürütmektedir.

Bir diğer ifadeyle Tasavvuf'tan, modern zamanlara özgü "sofistike" bir "hümanizm" çıkarma gayretlerinin önündeki en büyük engel, yine bizzat Tasavvuf büyüklerinin duruşları, tavırları ve sözleridir.

Öncelikle şunu belirtelim ki, özellikle erken dönemler itibariyle "Şeriat-Tarikat" ikilisi, yani "Zahir-Batın" ilimleri içiçedir ve bu ilimlerin her birinde temayüz etmiş olan büyük simaların ilmî silsileleri, her iki alanı meczetmiş üstadlardan süzülüp gelmiştir.

Sözgelimi Tasavvuf büyüklerinden Ebu'l-Kasım el-Kuşeyrî (k.s), hem büyük mutasavvıf Ebû Ali ed-Dekkâk'tan, hem de İbn Fûrek, el-Bâkıllânî ve Ebû İshak el-İsferâînî gibi Hadis ve Kelam ulemasından feyz ve ilim almıştır. (İbnu'l-Mulakkın, "Tabakâtu'l-Evliyâ", 258.)

Yine bu yolun büyüklerinden Habîb el-Acemî, Tabiun'dan el-Hasanu'l-Basrî ve İbn Sîrîn'e yetişmiş ve bunlardan hadis rivayet etmiştir. (İbnu'l-Mulakkın, a.g.e., 182.)

Aşağıda bir eserinden alıntı yapacağımız Ebû Abdirrahman es-Sülemî (k.s), Tasavvuf konusunda olduğu kadar, Tefsir ve Hadis konusunda da söz sahibidir ve bu alanlarda eserler vermiştir. Hakkında "İmam, Hadis hafızı, Muhaddis" nitelemelerinde bulunan ez-Zehebî'nin belirttiğine göre es-Sülemî'nin Tasavvuf konusundaki eserleri 700 cüz, Hadis konusundaki eserleri de 300 cüz hacmindedir. ("Siyeru A'lâmi'n-Nübelâ", XVII, 247.)

Bu konudaki örnekler bu yazının hacmine sığmayacak kadar fazladır. Ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler için "Tabakât" türü kitapları tavsiye ederek bu örneklere son vermek zorundayız.

Tasavvuf Ehlinin Zahirî İlimler"e Bakışı

Tasavvuf büyüklerinin, Zahir-Batın ikilisinin birbirinden ayrılmayacağını ve Kur'an ve Sünnet'e uymanın kaçınılmaz bir görev olduğunu gösteren sözlerinden de birkaç örnek zikredelim:

Önce bu yazının başlarında zikrettiğimiz "meşru ihtilaflar" dairesi hakkında Ebû Yezîd [Bâyezîd]-i Bistâmî (k.s)'nin bir sözü ile başlayalım:

"Mücahede'de otuz yılım amelle geçti; bu süre zarfında ilim öğrenmek ve ilme uymaktan daha zor birşeyle karşılaşmadım. Ulemanın ihtilafı olmasaydı (Şer'î delillerin hangisiyle nasıl amel edilmesi gerektiği konusunda) şaşırır kalırdım. Tevhid [Akaid] ile ilgili meseleler dışındaki konularda ulemanın ihtilafı rahmettir. (es-Sülemî, "Tabakâtu's-Sûfiyye", 70.)

"Akıl, emrolunan ve yasaklanan hususlara kendisiyle delil getirilen bir araçtır" şeklindeki sözün sahibi Seriy es-Sakatî (k.s):

"Sünnet'e uygun şekilde yapılan az amel, bid'at işleyerek yapılan çok amelden daha hayırlıdır." (es-Sülemî, a.g.e., 52.)

el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî (k.s):

"Kulun, dinin kendisine yüklediği görevleri aksatarak veraı araması boşunadır." (es-Sülemî, a.g.e., 58.)

Hâtem el-Asamm (k.s):

"Cihad üç türlüdür: Birincisi, başkasının bilmeyeceği şekilde şeytanla yaptığın ve onun gücünü kırdığın cihad; ikincisi, aleni olarak farzları yerine getirmek için yaptığın cihad; üçüncüsü ise İslâm'ı güçlendirmek için Allah düşmanlarıyla yaptığın cihad." (es-Sülemî, a.g.e., 96.)

Ahmed b. Ebi'l-Havârî (k.s):

"Sünnet'e ittiba etmeden amel eden kimsenin ameli batıldır." (es-Sülemî, a.g.e., 101.)

Ehl-i Tasavvuf'un Kelam ve Fıkıh gibi islamî disiplinler bakımından nerede durduğu sorsuna gelince;

Ehline malum olduğu üzere, Ebû Bekir Muhammed b. İshak el-Kelâbâzî (Gülâbâdî)'nin "et-Ta'arruf" adlı eseri, Mutasavvıflar'ın islamî disiplinler karşısındaki konum ve tutumunu sistematik ve derli toplu bir biçimde zikreden, hacmi küçük fakat önemli bir çalışmadır. Her ne kadar Ehl-i Tasavvuf'a ait pek çok eserde yukarıdaki tespiti yapmamıza imkân veren malumata, çeşitli konular arasına serpiştirilmiş bir şekilde rastlamak mümkün ise de, onun bu eseri, yukarıda işaret ettiğimiz özelliğiyle ayrı bir öneme sahiptir. Şimdi el-Kelâbâzî (Gülâbâdî)'nin bu eserinde ortaya konan tespitleri birlikte okuyalım:

Ehl-i Tasavvuf'un Akidevî çizgisi:

el-Kelâbâzî (Gülâbâdî)'nin bu konuda verdiği malumattan hareketle -ki tümünü burada vermek imkânsız olduğu için sadece özet olarak belirtmek durumundayız- şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Ehl-i Tasavvuf'un Akidevî/Kelamî çizgisi, Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat'in itikadî kabulleri ile "tam anlamıyla" örtüşmektedir. O kadar ki, Ehl-i Sünnet'in imamları ("Ehl-i Sünnet-i Hâsssa" denen Selef alimleri ile "Ehl-i Sünnet'i Âmme" denen müteahhirun alimler) topluluğu arasındaki birtakım cüz'î ve lafzî görüş ayrılıkları, hemen tamamıyla Ehl-i Tasavvuf'un görüşlerine de yansımış bulunmaktadır. (el-Kelâbâzî, a.g.e., 31-94.)

Ancak her topluluk arasında ifrat ve tefrida kayanlar bulunabileceği gibi, Ehl-i Tasavvuf arasında da zaman zaman bu türlü kaymalar ve sürçmeler görülmesi de bir ölçüde normaldir.

Sözgelimi nasıl Fıkıh mezhebi olarak Hanefîliği tercih etmekle birlikte Akide'de Mu'tezile'nin görüşlerini benimseyenler, yahut Fıkıh mezhebi olarak Hanbelîliği benimsemişken, Akidevî görüşlerinde teşbih ve tecsim inancına kayanlar var ise, Ehl-i Tasavvuf'un yolunu benimseyip de, Akidevî görüşlerinde Ehl-i Sünnet çizginin dışına (Sâlimiyye diye anılan grup örneğinde olduğu gibi) çıkanlar da bulunabilmiştir.

Ancak nasıl Fıkhî mezhep mensupları arasındaki bu türlü kaymalar Fıkhî mezhepler için bir nakisa teşkil etmiyorsa, Tasavvuf ehli arasında görülen bu türlü istisnaî durumlar da Tasavvuf'un aslı ve öğretisi bakımından zedeleyici durum bir arz etmez.

Ehl-i Tasavvuf'un Fıkhî çizgisi:

Fıkıh alanında Mutasavvıfe'nin genel tutumu, Fukaha'nın icma ettiği görüşlerden ayrılmamak, ihtilaflı konularda ise ihtiyata ve azimete en uygun görüşü almak şeklinde tezahür etmektedir.

(İmam eş-Şa'rânî'nin "el-Mîzânu'l-Kübrâ"sı, Müçtehid İmamlar arasındaki Fıkhî ihtilafları "azimet-ruhsat" şeklindeki ayrımın içine oturtarak açıklaması bakımından kayda değerdir. Bu meyanda Ebu'l-A'lâ Sâ'id b. Ahmed b. Ebî Bekir er-Râzî'nin -henüz gün yüzüne çıkmamış olan- "el-Cem' Beyne't-Takvâ ve'l-Fetvâ fî Mühimmâti'd-Dîn ve'd-Dünyâ" adlı eseri, sahasında tek denebilecek bir çalışmadır. Bu türlü çalışmaların tespit ve neşredilmesi ile konu hakkındaki şüphelerin ve malumat eksikliklerinin büyük ölçüde giderilebileceği izahtan varestedir.)

İçtihad mertebesine erişmiş olan kimse, Şer'î delillerden kendi içtihadıyla çıkardığı hükümlere göre amel eder; içtihad seviyesine erişmemiş olan ise, ilmine güvendiği bir fakihin fetva ve hükmüne uyar. (el-Kelâbâzî, a.g.e., 95 vd.)

Ehl-i Tasavvuf'un Kelam ve Fıkıh ilimleri hakkındaki tutumu konusundaki bu kısa malumattan sonra, şimdi de zahirî ilimlerde söz sahibi ulemanın zühd hayatına bakışları ve Ehl-i Tasavvuf ile münasebetleri üzerinde bir nebze duralım.

"Zahir âlimleri" ve Tasavvufî hayat

Bilahare sistemleşip "Tasavvuf" adını alacak olan disiplinin ilk öncüleri, hiç kuşkusuz Hz. Peygamber (s.a.)'in terbiyesinde yetişmiş olan Sahabe'dir.

Onlardan sonra gelen kuşak arasında öne çıkan isimler arasında şunları sayabiliriz: Hz. Hüseyin (r.a)'in oğlu Ali Zeynelabidîn, onun oğlu Muhammed el-Bâkır, onun oğlu Ca'fer es-Sâdık, Üveys el-Karenî (ülkemizde Veysel Karanî olarak telaffuz edilir), Herm b. Hayyân, el-Hasan el-Basrî, Ebû Hâzim el-Medînî, Mâlik b. Dînâr, Abdülvâhid b. Zeyd, Utbe el-_ulâm, İbrahim b. Edhem, Fudayl b. Iyâd ve oğlu Ali b. Fudayl, Davud et-Tâî, Abdullah b. el-Mübârek, Süfyan es-Sevrî, Süfyan b. Uyeyne...

Burada sadece küçük bir kısmını zikrettiğimiz bu isimlere dikkat edilirse, çoğunluğunun aynı zamanda Fıkıh ve Hadis gibi ilimlerde yed-i tûlâ sahibi oldukları görülür. Hatta bunlar arasında, Müçtehid-i Mutlak derecesini ihraz etmiş olan ve kendi adlarına nisbet edilen Fıkıh mezhebi bulunan -ki bu mezhepler zamanla inkıraza uğramışlardır- simaların mevcudiyeti dikkat çekmektedir.
Altınoluk Dergisi 2002 - Mart, Sayı:193


Konular